Robert Smithson, Spiral Jetty, 1970 (υπαίθρια εγκατάσταση), Dia Art Foundation

γράφει η Χαρίκλεια Χάρη

1. Το Οικείο και το Άλλο

Η προσβασιμότητα είναι ένα χαρακτηριστικό κοινωνικοποίησης. Σαν έννοια είναι άμεσα συνδεδεμένη με την οριοθέτηση όσο και με την επέκταση. Με την επιθυμία του ανθρώπου να σπάσει συγκεκριμένα όρια, να γνωρίσει το ξένο, το Άλλο.

Η περιέργεια του Ρουσσώ ή του Σατωβριάνδου να γνωρίσουν το Άλλο τούς ανάγκασε να μετακινηθούν σωματικά προς εξωτικούς τόπους. Η ανάγκη του Λάιμπνιτς για ελεύθερη γνώση τον οδήγησε στην ιδέα της ανοιχτής προσβασιμότητας σε γιγάντιες βιβλιοθήκες. Η ιδέα του αυτή φαίνεται να πραγματοποιήθηκε με την τεχνολογία.¹

Η τεχνολογία μάς έδωσε την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε να έχουμε πρόσβαση παντού. Με τις κάμερες, τους υπολογιστές, τις φωτογραφικές μηχανές, το ίντερνετ, ο άνθρωπος παίζει με τα όρια και ελίσσεται ανάμεσα σε εικόνες, κείμενα, αντικείμενα, τόπους.

2. Το Σωματικό και το Συμβολικό

Σε αυτό το «παιχνίδι» της διερεύνησης των ορίων συμμετέχει το σώμα και το πνεύμα ταυτόχρονα. Το σώμα σε πραγματικό χρόνο, με αισθήσεις, «ακουμπάει» τα όρια: το ηλεκτροφόρο συρματόπλεγμα μιας βίλας και τα κάγκελα μιας κλειστής κοινότητας σε μια μεγαλούπολη. Το μυαλό, σε μη χρόνο, δεν συναντάει εμπόδια, μόνο πληροφορίες. Τις οποίες επεξεργάζεται με τη φαντασία.

Ανάλογα με το πόσο αφήνουμε το σώμα ή το μυαλό και τη φαντασία να βιώσει το χώρο, διαφέρει και η ποιότητα της πληροφορίας και ο τρόπος της πρόσβασης. Για παράδειγμα, ένας οριοθετημένος αρχαιολογικός χώρος μέσα στην πόλη βιώνεται πολύ διαφορετικά από έναν κάτοικο και από έναν τουρίστα, υπάρχει διαφορά μεταξύ της συνηθισμένης καθημερινής εμπειρίας ενός κατοίκου και της εμπειρίας ενός τουρίστα. Ο κάτοικος συναντά τον αρχαιολογικό χώρο ως φράχτη, ως αστικό κενό στην καθημερινή διαδρομή του, ως μέρος των αστικών συνηθειών του. Ο τουρίστας, όσο σχεδιάζει το ταξίδι του, φαντάζεται το χώρο αυτόν ως ένα ανοιχτό πεδίο περιπέτειας και εξερευνήσεων άμα τη αφίξει του. Αλλά και όταν φτάσει στο χώρο, σπάνια έχει το χρόνο ή τη διάθεση να τον βιώσει πραγματικά, μια που ο συμβολισμός που ήδη έχει για τον ίδιο είναι έντονος.² Παρατηρούμε ότι οι διαφορές μεταξύ των συνηθισμένων καθημερινών συνηθειών και των τουριστικών δραστηριοτήτων δεν είναι πραγματικές. Είναι συμβολικές και φανταστικές.

3. Ο Διαχωρισμός και η Ενσωμάτωση

Ο συμβολισμός κάθε τόπου είναι ένας κόσμος από μόνος του. Για τον τουρίστα ή τον επισκέπτη η φαντασία δημιουργεί ατελείωτα σενάρια ύπαρξης σε έναν τόπο, σενάρια νοητικά. Τα σενάρια αυτά αντιλαμβάνονται την πόλη ως διαμελισμένη, ως αποσπασματική, τοπικά και χρονικά.

Η αίσθηση αυτή της ασυνέχειας και του διαχωρισμού της σύγχρονης πόλης αναπαρίσταται συμβολικά στο έργο του γλύπτη Ρίτσαρντ Σέρα (Richard Serra): Ο Σέρα δημιουργεί γλυπτικούς χώρους που «επιβάλλονται» σε ήδη υπάρχοντες χώρους. Που τους κατακερματίζουν και τους επανενώνουν, είτε αυτοί οι χώροι είναι ένα τοπίο είτε η αίθουσα ενός μουσείου.

Αν και κυριαρχούν με έναν εξπρεσιονιστικό και πολλές φορές βίαιο τρόπο στο χώρο, τα τεράστια αυτά γλυπτά προσκαλούν το θεατή να συμμετάσχει: να εξερευνήσει το χώρο γύρω από αυτά, να βρει τους εσωτερικούς χώρους, να κινηθεί με διαφορετικούς τρόπους και ταχύτητες γύρω από αυτά. Η έντονη μάζα και η δομή τους δημιουργεί διαφορετικές εμπειρίες σε κάθε άνθρωπο που τα βιώνει. Καθένας μας βιώνοντας την «τραυματική» εμπειρία του διαχωρισμού επανενώνει τα κομμάτια του, επαναδημιουργεί τον τόπο.

Τεράστια γλυπτά, που αλλάζουν σε συμβολικό επίπεδο την «προσβασιμότητα» σε έναν συγκεκριμένο τόπο, δημιουργεί και ο καλλιτέχνης τοπίου Ρόμπερτ Σμίθσον (Robert Smithson). Τα γλυπτά του ενσωματώνονται στο περιβάλλον, αναπνέουν και αναδημιουργούνται κάθε στιγμή ταυτόχρονα με αυτό. Σχολιάζοντας το έργο του Spiral Jetty, το οποίο ενσωματώνεται στο περιβάλλον του και αλληλεπιδρά μαζί του, λέει: «Το να έχουμε κάτι φυσικό που παράγει ιδέες είναι πολύ πιο ενδιαφέρον για μένα από το να έχουμε μια ιδέα που μπορεί να δημιουργήσει κάτι φυσικό».³

Σημειώσεις

1. Lovink, Geert (ed.): Uncanny Networks, MIT Press, 2004, σελ. 156.
2. MacCannell, Dean: The Ethics of Sight-Seeing, University of California Press, 2011, σελ. 54.
3.  Smithson, Robert: The Collected Writings, Jack Flam (ed.), University of California Press, 1996, σελ. 298.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Περιοδική Έκδοση “αρχιτέκτονες”, τεύχος 09, Φεβρουάριος 2014